De geschiedenis van muntgeld: Van schelpen tot Karel V

De allereerste betaalmiddelen waren geen munten. Zout is vrij lang als geld gebruikt. Zout was kostbaar, er was weinig zout en daarnaast was het één van de belangrijkste middelen om voedsel te bewaren! Er waren nog geen koelkasten en ook de diepvries moest nog worden uitgevonden, veel voedsel werd daarom in zout bewaard. Schelpen werden ook als betaalmiddel gebruikt en ook kraaltjes. De echte allereerste munten werden in Turkije 'geslagen'.

Inhoud

• Geld maar geen munt
• De eerste echte munten worden gemaakt
• De Grieken
• De Kelten
• Romeinen
• Karel de Grote
• De Hanzesteden
• Goud!
• Weer een ‘grote’ Karel
• Vervalsers !

Geld maar geen munt

Schelpen werden in Afrika en Azië veel gebruikt als ruilmiddel. Zelfs de Nederlanders hebben met de ‘kauri’s’ voor slaven betaald in Afrika. Schelpen hadden wel één groot nadeel, wanneer je dicht bij de oceaan woonde was je ‘rijk’, want je kon veel schelpen vinden. Maar schelpen waren daar dan ook minder waard dan in het binnenland.

De eerste echte munten worden gemaakt

In het koninkrijkje Lydië worden de eerste echte munten gemaakt. Lydië ligt in het huidige West-Turkije. De Lydiërs vonden klompjes edelmetaal in de rivierbedding, een legering van zilver en goud. De Lydiërs waren handelaren die grote behoefte hadden aan een betaalmiddel dat handzaam was en een vaste waarde vertegenwoordigde. De klompjes edelmetaal gingen functioneren als zo’n betaalmiddel.

Al snel werden de klompjes platgeslagen, zo werden deze klompjes ‘electrum’, de allereerste munten. Maar deze muntjes hadden een groot probleem, de waarde schommelde enorm. In sommige muntjes zat meer goud, in andere bijna alleen zilver. Er worden manieren bedacht om het goud en zilver te splitsen. Daarna werd op alle munten een stempel gezet, zo kon iedereen zien hoeveel goud of zilver gebruikt was om de munt te maken.

De Grieken

De handelende Grieken zagen ook wel iets in zo’n munt. De Grieken kwamen met muntjes van zilver en goud, maar tenslotte werden er ook koperen muntjes geslagen. In de muntjes werd een vaste waarde gedrukt. Naast de waarde kwamen er ook versieringen op de muntjes en zo gaan ze steeds meer lijken op het moderne muntgeld. Wel had ieder stadstaatje nog een eigen munt. In ieder stadje was daarom een wisselkantoortje, zo kon je altijd betalen in de lokale munt.
Via de Lydiërs maar vooral de Grieken drong het gebruik van munten als betaalmiddel door in een groot deel van Europa.

De Kelten

In verschillende delen van Europa leefden Keltische stammen. Ze leefden naast de Romeinen en die hadden weinig op met deze ‘barbaren’. De Kelten hadden niet echt een economie waarin ze munten als betaalmiddel gebruikten. In de meeste stammen bestond nog een vrij simpele ruileconomie. Maar zo’n 200 jaar voor onze jaartelling beginnen ze met het maken van munten. Het gebruik hebben ze overgenomen van de Grieken. Maar een echte geldeconomie hebben de Kelten nooit gekregen. Wanneer een groot deel van Europa in Romeinse handen komt verdwijnen de Keltische munten.

Romeinen

Ongeveer 200 jaar voor Christus werden de eerste Romeinse munten geslagen. Dit was ongeveer gelijk met de ‘barbaarse’ Kelten. De Romeinen hadden geld nodig, voor de handel, maar nog meer voor de belastingen. De vele oorlogen kostten handen vol geld maar daarnaast moest de infrastructuur van het gebied worden verbeterd. Wegen, bruggen, soldaten en wapens, een ruileconomie voldeed niet meer.

De eerste Romeinse munten waren van koper maar al snel werden ook munten van zilver en later ook van goud ‘geslagen’. De Romeinen kregen zo een eigen muntstelsel dat draaide om de ‘as’. De waarde van de andere munten was gebaseerd op de as. De sestertie werd de belangrijkste rekenmunteenheid en deze was vier ‘as’ waard. Daarnaast kenden de Romeinen nog de ‘denarius’, deze was 10 assen waard, na 140 voor Chr. werd deze 16 assen. De gouden munt de ‘aureus’ was 400 assen waard.

Op de Romeinse munten stond niet alleen de waarde van de munt maar ook het portret van de heersende keizer. Maar dat niet alleen! De munten stonden meestal vol met tekens en zijn daarom ook een belangrijke bron van informatie. Op de munten stond waar ze gemaakt waren, wat de grootse acties van de heersende keizer waren, soms een afbeelding van een godheid en later ook christelijke symbolen.

In de tempel van de Romeinse godin Juno Moneta werden de Romeinse munten geslagen. Waarschijnlijk gebruiken we daarom de term ‘munt’ voor geldstukken. Juno Moneta ook wel, Juno de ‘waarschuwende’. Juno hield de muntmeesters in de gaten die meer dan eens probeerden ‘valse’ munten in omloop te brengen. Munten werden vervalst door stiekem ijzer of koper in de gouden en zilveren munten te stoppen. Aan het eind van de Romeinse heerschappij was dit zeker een issue. Hoe slechter de staat van het Romeinse Rijk, hoe slechter ook de staat van de munt.

De Romeinen introduceerden het muntstelsel in ons land en met de Romeinen verdween het ook weer. De economie viel niet onmiddellijk terug op de ruilhandel maar rond het begin van de middeleeuwen hadden we toch weer een economie die vooral dreef op ‘natura’.

De Romeinen werden verslagen, Franken en Friezen kregen het voor het zeggen in Nederland. (Of beter gezegd, in het gebied dat we nu Nederland noemen.) De donkere middeleeuwen beginnen, veel van wat dat Romeinen hadden opgebouwd verdween, het Romeinse muntstelsel ook.

Karel de Grote

Karel de Grote werd één van de belangrijkste Frankische keizers in de vroege middeleeuwen, misschien wel dé belangrijkste. De volledig analfabete Karel reorganiseerde het muntstelsel. Het Karolingische pond werd ingevoerd. Het pond werd zowel een standaardmaat in gewicht (450 gram) als ook in munteenheid. In een pond zaten 20 schellingen (solidi) en een schelling was weer 12 penningen (denarii) waard.

Karel liet zijn afbeelding in alle munten drukken en bleef daarmee in de traditie van de Romeinse keizers. Het recht om munten te slaan was ook voorbehouden aan de keizer. Na de dood van de grote keizer viel het grote zorgvuldig opgebouwde rijk uiteen. De opvolgers van Karel de Grote hadden geen antwoord op de voortdurende aanvallen van de Vikingen.

De Hanzesteden

Het ging niet zo heel slecht zo rond het jaar 1000. Het is het tijdperk van de handelaren, een tijd van geld verdienen en ook de Nederlanden deden mee. Brugge en ook Gent werden belangrijke handelssteden. Wanneer het goed gaat met de handel, dan heeft men geld nodig. Geld dat acceptabel is voor iedereen, dat een vaste waarde heeft. De handel in ‘natura’ moest weer worden omgezet in een economie waarin het draaide om geld.

De geldeconomie gaat weer op volle toeren draaien en al snel worden er weer veel munten geslagen. Van een eenheidsmunt was geen sprake, ieder gebied had zijn eigen munt waarmee men ook in het buitenland kon betalen. De waarde van de munt wordt bepaald door de nominale waarde, dat is de waarde die op de munt staat. De intrinsieke waarde van een munt was een ander verhaal. Deze werd bepaald door de kwaliteit van de stof,en de hoeveelheid, waarvan de munt is gemaakt.

In de Nederlanden worden veel nieuwe munthuizen geopend. Op de munten die werden geslagen stond een afbeelding van ‘onze’ Duitse keizer. Maar er waren ook verschillende bisschoppen en een enkele graaf die munten lieten slaan met een andere afbeelding. De keizer was daar niet echt gelukkig mee maar er was weinig tegen te doen.

Goud!

Er worden vooral zilveren penningen geslagen die door de grote vraag een steeds lagere intrinsieke waarde kregen. Maar er worden niet alleen penningen geslagen, de Franse ‘groten’ doen hun intrede en de Engelse ‘sterlingen’ worden in de Nederlanden ook in de munthuizen geslagen. De ‘oermunt’ van ons muntstelsel wordt halverwege de middeleeuwen geslagen; de florijn.

De Italianen hebben de primeur, als symbool voor deze gouden tijd wordt een gouden munt geslagen, de fiorino d’oro. De munthuizen in Florence slaan de eersten. Omdat de munt een zeer hoog goudgehalte had konden de handelaren uit Florence met de florijn overal betalen, ook in de Nederlanden. De florijn was de gouden munt, de ‘gulden’ munt. Maar de florijn was niet enige gouden munt. De eerste Franse franken waren van goud en ook de dukaten uit Venetië waren van goud. De naam gulden is niets anders dan een verbastering van ‘gouden’.

Weer een ‘grote’ Karel

Onder het bewind van Karel V, worden de eerste volledig koperen munten geslagen. Ook in de Zuidelijke Nederlanden laat Karel koperen munten slaan, de mijten en later ook penningen en duiten van koper. De populariteit van veel koperen munten is van korte duur maar de duiten houden het vol tot in de 19e eeuw. Natuurlijk komt Karel ook met zijn eigen gouden munt, de Karolusgulden. Karel wilde dat deze ‘gulden’ munt als belangrijkste rekeneenheid in zijn rijk zou worden gebruikt.
In 1582 wordt de eerste zilveren Karolus geslagen de allereerste echte eenheidsmunt!

Vervalsers !

De eerste munters in Lydië hadden al problemen met hun minder eerlijk collega’s. Vanaf het bestaan van de eerste munten zijn er vervalsingen in omloop. Er werd gesjoemeld met het goud- en zilvergehalte in de munten waardoor de waarde van de munt verminderde. Daarnaast werden er randjes van de munten geschaafd waarna met het opgevangen schaafsel van meerdere munten, nieuwe munten werden gemaakt. Daarom kregen veel munten op den duur een versiering of opschrift in de rand, zo kon iedereen de munt waarmee gesjoemeld was herkennen.

Niemand was blij met deze oneerlijke handel. Wanneer de munten verdacht werden, werd de prijs van goederen opgedreven. Inflatie was het resultaat. De straffen op het vervalsen van het geld waren niet mis. In Italië heeft zelfs lange tijd de doodstraf gestaan op het vervalsen of ‘schaven’ van munten.

Lees verder

• De geschiedenis van muntgeld: de allerlaatste gulden
• De geschiedenis van geld: een biljet!
• De geschiedenis van de financiële banken en het plastic geld
• Een Nederlandse uitvinding: aandelen