Kuddedieren op de financiële markten

Bioloog en schrijver Patrick van Veen denkt dat in tijden van crisis mensen gemakkelijk kuddegedrag kunnen vertonen. Bijvoorbeeld bij een brand rent men allemaal naar die ene uitgang. Of men wil allemaal door dezelfde tunnel. Na de Twin Towers-aanslag liep een groep mensen omhoog - de dood tegemoet. Een exposé over apen, kuddegedrag en financiële markten. Mensen hebben gewoonlijk meer gemeen met apen dan met runderen. Net als apen doen mensen aan imponeergedrag en vormen ze coalities. In 2008 schreef Van Veen een boekje “Help mijn baas is een aap” waarin hij dat uitlegt hoe je beter met een lastige baas om kunt gaan. Voor de klanten van een groot hedgefund gaf Van Veen zijn verhaal een financiële draai. In tijden van crisis willen mensen zich soms in de veiligheid van de kudde terugtrekken. De ondergang van DSB Bank valt nauwelijks anders te verklaren.

Wildebeest

De grootste en meest bekende kudde vormen de ruim 1 miljoen Wildebeesten (Gnoes) op de Serengetti vlakte in Tanzania. Jaarlijks legt de kudde 14000 kilometer af. Altijd maar op zoek naar nieuw voedsel en water. Een Wildebeest (ik gebruik deze naam omdat het mooier klinkt dan het correcte Gnoe) ruikt water op 25 kilometer afstand.
Van Veen definieert de eigenschappen van een kudde:

• Weinig individuele verscheidenheid
• Platte hiërarchie
• Weinig sociale interactie
• Eenduidige reactie op externe prikkels
• Geen individuele verantwoordelijkheid
• Grote anonimiteit

Bij een troep apen ziet hij heel andere dingen:

• Veel verschillen tussen individuen
• Sterk hiërarchisch gelaagd
• Inzicht in sociale structuur
• Politiek gedrag
• Iedereen heeft een andere rol en plaats in de groep
• Veel sociale interactie
• Verschillende reacties op externe prikkels

Als voorbeelden van kuddegedrag noemt Van Veen: mode, sektes en financiële markten.
Waarom vertonen we kuddegedrag:

• Veiligheid
• Gemakzucht
• Energiebesparing
• Vertrouwen
• Onduidelijkheid
• Conformiteit

Meelopers

Om kuddegedrag bij mensen te verklaren, kunnen we te raden gaan bij onderzoeker Solomon Asch. Hij deed in de jaren vijftig van de vorige eeuw een beroemd onderzoek met groep van zes mensen (bestaande uit één proefpersoon en vijf acteurs). Hij legde de groep kaartjes voor met daarop drie streepjes. Om de beurt wordt zowel de acteurs als de echte proefpersoon gevraagd om aan te geven welk streepje overeen komt met een streepje op een ander kaartje. Bij de eerste drie kaartjes verloopt de proef nog heel normaal. Maar bij het vierde kaartje gebeurt er iets geks. De acteurs gaan allemaal een verkeerd streepje aanwijzen. De proefpersoon wordt door deze groepsverdwazing zo in de war gebracht dat hij ook het foute streepje aanwijst. Dit soort onderzoek is overal op de wereld uitgevoerd. Het blijkt dat gemiddeld 76% van proefpersonen mee gaan met de meute, met de kudde. Ook als dit overduidelijk een fout antwoord op levert.

Groepsdruk

Het opmerkelijke is dat de proefpersonen van zichzelf weten dat ze een fout maken. Maar blijkbaar ervaren ze de groepsdruk als dusdanig dat ze niet uit de toon durven te vallen. Van Veen heeft het onderzoek onlangs nog voor de Vlaamse tv herhaald. Daar was zelfs een proefpersoon die naar mate de proef vorderde zijn (foute) keuzes ondersteunde met steeds diepere hoofdknikken. Kinderen en autisten trappen overigens niet in dit spelletje.
Waarom gaan mensen zich als kuddedieren gedragen? Een aantal randwoorden dient daarvoor aanwezig te zijn:

• Er dreigt gevaar, een tekort, er zijn risico’s
• Berichtgeving is niet duidelijk of het is een complexe materie
• Leiders ontbreken, of spreken elkaar tegen of spreken niet de taal van het volk
• Er is een kritische massa
• Anonimiteit

Er zitten naast de eerder genoemde voordelen ook nadelen aan kuddegedrag:

• Niet zelf nadenken
• Leiders worden blind gevolgd
• Moeilijk kunnen reageren op veranderingen
• De kudde is niet meer te stoppen

Hoe zit het met de apestreken van mensen? Een chimpansee is een van de weinige dieren die zichzelf herkent in een spiegel. Dat betekent dat chimps kunnen nadenken over hun gedrag. Een chimp kan zich anders voordoen dan het hij werkelijk is. Hij liegt, misleidt, graait en manipuleert dat het een lieve lust is.

Apestreken

Trendvolgende systemen die grote hedgefunds toepassen voor hun beleggingsbeslissingen maken gebruik van het kuddegedrag van beleggers. Ze hopen door met de kudde mee te bewegen, zo veel mogelijk te verdienen. Zolang de vrije marktkrachten ongestoord hun gang kunnen gaan, lijkt dit meestal ook te werken. Zodra een trend is ingezet, is die nauwelijks meer te stoppen, net zoals een kudde Wildebeesten. Maar op het moment dat de politiek met volstrekt onvoorspelbare apestreken zich gaat bemoeien met economische ontwikkelingen, gaat het mis. Apen vliegen alle kanten op als er een leeuw bij hun troep verschijnt, zegt Van Veen. Eentje klimt in een boom, de anders rent het water in en een derde doet weer wat anders. Dat verklaart mede waarom trendvolgende systemen de laatste jaren niet zo goed hebben gepresteerd.