Geld in spreekwoorden en geschiedenis van ons betaalmiddel

Spreekwoorden over geld als 'Een dubbeltje op zijn kant' e.a. weerspiegelen iets van de geschiedenis van een betaalmiddel, in dit geval de geschiedenis van geld in Nederland. Maar deze spreekwoorden over ons 'ruilmiddel' laten ook iets zien van hoe Nederland en de Nederlanders denken over betalen, sparen, lenen et cetera; over welke normen en waarden een rol spelen in ons spreken, denken en omgaan met ons betaalmiddel. Niet alleen specifiek het begrip geld, maar ook de bredere betekenis die erachter schuil gaat. Onze vaste uitdrukkingen, spreekwoorden en gezegden met een overdrachtelijke (dus niet letterlijke) betekenis, leggen iets bloot over financiën, handel en onze economie. Als u de betekenis van een spreekwoord niet kent, kunt u die opzoeken in het woordenboek van Koenen of de 'Dikke van Dale'. Of handiger nog: in een speciaal spreekwoordenboek of online!

Spreekwoorden als uitdrukking van de aard van Nederland

Spreekwoorden laten iets zien van Holland. Dat geldt voor spreekwoorden over ons geld, maar ook voor andere spreekwoorden.

Een spreekwoord over geld en de geschiedenis

Een heel duidelijk voorbeeld van een spreekwoord dat iets van de geschiedenis van ons Nederlandse geld laat zien, is het spreekwoord: ‘het is een dubbeltje op zijn kant’. Interessant is dat zo'n historisch spreekwoord nog weer de titel kan worden van een tv-programma: 'Een dubbeltje op zijn kant' van Annemarie van Gaal en John Williams. Dit zegt iets over de kracht én bekendheid van spreekwoorden.

Een dubbeltje op zijn kant

Sinds de invoering van de euro, loopt dit spreekwoord het risico geleidelijk aan in onbruik te raken. Want Nederland heeft geen munt meer die een ‘dubbeltje’ heet! Kinderen die geboren zijn na de invoering van de euro, zegt zo’n spreekwoord al snel niets meer. Tenzij ze het in hun omgeving nog door volwassenen regelmatig horen gebruiken en het op school nog leren, met uitleg van de betekenis.

Betekenis van de vaste uitdrukking ‘een dubbeltje op zijn kant’
Als u in een geldkistje nog ergens wat oude muntstukken heeft bewaard (centen, stuivers, dubbeltjes, kwartjes etc.), pak dat dan eens en haal er een dubbeltje uit. En zet dat dat dubbeltje maar eens op zijn kant. U zult het zien, een dubbeltje op zijn kant valt letterlijk heel snel om. Het spreekwoord betekent dan ook dat iets maar net goed afloopt; 'het is kantje boord' om het met een andere uitdrukking - afkomstig uit de scheepvaart- te zeggen.

Een spreekwoord over geld en normen en waarden

Zoals gezegd weerspiegelen spreekwoorden ook vaak iets over onze normen, waarden en overtuigingen.
Een mooi voorbeeld daarvan is:

Als je voor een dubbeltje geboren bent, word je nooit een kwartje: een overtuiging

Als u deze uitdrukking, dit spreekwoord kent, dan begrijpt u vast wel waar ik heen wil:
Het spreekwoord ‘als je voor een dubbeltje geboren bent, word je nooit een kwartje’, weerspiegelt de overtuiging dat iemand die laag op de maatschappelijke ladder staat, nooit zal opklimmen. En parallel daaraan dat iemand die arm geboren is, wel nooit rijk zal worden. Waarmee gelijk de betekenis van dit spreekwoord gegeven is.

Als je voor een dubbeltje geboren bent, word je nooit een kwartje: een stukje geschiedenis

Tegelijkertijd geeft dit spreekwoord ook iets van onze geschiedenis weer. Dit spreekwoord weerspiegelt een samenleving waarin het moeilijk was om op te klimmen, om het van straatveger tot bankdirecteur te schoppen bijvoorbeeld. En evenals bij het vorige spreekwoord, bevat het zelfs twee woorden die op den duur -na de invoering van de euro- in onbruik zullen raken in onze taal en uit het woordenboek zullen verdwijnen: dubbeltje en kwartje.

Spreekwoorden waarin het woord ‘geld’ en het begrip ‘geld’ voorkomt

Hieronder volgen tien spreekwoorden waarin letterlijk het woord ‘geld’ voorkomt met zijn betekenis en indien mogelijk iets van de geschiedenis en de overtuiging, normen en waarden die er uitspreken.

Overigens kunt u met (deze) spreekwoorden gemakkelijk een quiz maken: u laat de spreekwoorden aanvullen en / of u vraagt naar de betekenis. Ouderen die ten gevolge van de ziekte Alzheimer dementeren, kunnen heel goed spreekwoorden aanvullen. Uitleggen is voor hen moeilijker. Andere volwassenen en basisschool leerlingen uit de bovenbouw en middelbare scholieren kunt u (ook) naar de betekenis vragen.

Zijn geld er doorheen jagen

Het spreekwoord ‘zijn geld er doorheen jagen’ betekent dat iemand zijn geld heel snel op maakt.
Er klinkt in dit spreekwoord iets van afkeuring door: het is verkeerd als je je geld er doorheen jaagt. Er klinkt een norm in door die volgens velen past in het Calvinistische Nederland.

Geld over de balk smijten

Ook in dit spreekwoord klinkt de visie door dat geld over de balk smijten onjuist is. Deze spreekwoordelijke uitdrukking betekent dan ook dat een persoon zijn geld verkwist. De ‘balk’ zou hier herinneren aan het bij vullen van een ruif met hooi, waarbij onnodig veel hooi en dus onnodig geld over de balk heen werd gegooid en dus werd verspild. Een herinnering aan onze agrarische samenleving.

Geld moet rollen

Met deze uitdrukking wil iemand aangeven dat met geld moet worden gehandeld. Geld op de bank laten staan of, nog erger, thuis in een spaarpot of een ouwe sok laten zitten, is zonde van het geld. Geld moet je uitgeven en ontvangen. Hier spreekt bijna de tegenovergestelde mentaliteit uit als bij de vorige twee spreekwoorden.

Tegelijkertijd wordt duidelijk dat het hier om muntstukken gaat en niet om papieren geld.
Anders zou het geld niet kunnen 'rollen'.

Geld maakt niet gelukkig

Met dit spreekwoord wil de persoon in kwestie duidelijk maken dat geld geen voorwaarde voor levensgeluk is.
Andere 'zaken' zijn belangrijker, waardevoller dan geld of rijkdom. Bijvoorbeeld gezondheid, vriendschap of liefde.
Ook hier lijkt een wat calvinistische blik op het leven door te klinken.

Geld speelt geen rol

Dit spreekwoord wordt vaak gebruikt als iemand iets per se wil hebben. Hij wil het kopen ongeacht hoeveel geld het hem kost. Een uitdrukking van iemand die zich kan veroorloven veel geld aan iets uit te geven. Een mentaliteit die je bij een gefortuneerd persoon eerder tegen zal komen dan bij iemand die ieder dubbeltje op zij moet leggen.

Geld als water verdienen

Als je zegt van iemand dat hij 'geld als water' verdient, dan verdient hij heel veel geld. Ook lijkt die persoon zelf in andere, minder goede, financiële omstandigheden te leven. Het kan bewonderend uitgesproken worden, maar wellicht ook met enige jaloezie. Dit spreekwoord geeft iets aan van onze aardrijkskundige omstandigheden. Nederlanders wonen in een landschap met veel water. En onder weersomstandigheden waar regen rijkelijk vloeit. Een dergelijk spreekwoord is ondenkbaar in een land met eindeloze woestijnen. Daar zou zo'n spreekwoord eerder anders verwoord worden: geld verdienen als zand!

Geld verzoet de arbeid

Iemand die deze woorden gebruikt, wil aangeven dat hard werken niet zo erg is, als er voldoende of misschien wel veel geld mee wordt verdiend. Ook dit is natuurlijk een visie op werk en geld.

Tijd is geld

Het is goed denkbaar dat hier bijvoorbeeld een zakenman of zakenvrouw aan het woord is. Iemand die vindt dat er, door tijd niet te benutten, geld verloren gaat. Iemand die werkt ruilt immers zijn tijd in voor geld? Het is een uitdrukking die veel gebruikt wordt in onze huidige economie en in een samenleving die altijd maar gehaast en druk is.

Hij zwemt in het geld

Iemand die in zijn geld kan zwemmen, heeft heel veel geld. Hij kan erin zwemmen, als in water, als in een groot zwembad.
Ook hier is meestal iemand anders aan het woord die van een derde vindt dat de persoon in kwestie rijk is. Het roept het beeld op van Dagobert Duck uit de bekende Donald Duck strip die in een zwembad vol geld ligt. En ook dit spreekwoord zal niet voorkomen in een land dat geplaagd wordt door grote droogte.

Geld stinkt niet

Een letterlijke vertaling van het Latijnse spreekwoord ‘pecunia non olet’. Het wordt gebruikt om aan te geven dat iedereen begerig is naar geld, ongeacht of dat geld op een eerlijke of oneerlijke wijze is verdiend. Je kunt als het ware niet ´ruiken´ of het ´smerig´ is of niet. Het Latijnse spreekwoord zou voor het eerst gebruikt zijn door de Romeinse keizer Vespasianus om zijn opgelegde rioolbelasting te rechtvaardigen. Keizer Vespasianus leefde van 9 tot 79 na Christus.

De betekenis van een spreekwoord opzoeken

Als u niet met spreekwoorden bent opgegroeid, ze niet op school hebt geleerd, uit een ander land afkomstig bent, kunt u de betekenis ervan opzoeken. Er zijn speciale spreekwoordenboeken. Ook kunt u in meer uitgebreide woordenboeken van de Nederlandse Taal zoeken. Denk aan de woordenboeken van Koenen of die van 'De Dikke van Dale', groot woordenboek der Nederlandse taal.

Conclusie

Spreekwoorden in het algemeen weerspiegelen iets van de maatschappij waarin zij worden gebruikt.
Zowel van de geschiedenis van een maatschappij als ook van de opvattingen en de mentaliteit die er heersen. Dat geldt evengoed voor spreekwoorden over geld, ongeacht of dit om concreet geld gaat of om rijkdom, handel, economie of bezit.

Lees verder

• Een dubbeltje op zijn kant: boek met geld- en bespaartips
• Schoenen: ons dagelijks schoeisel in spreekwoorden
• Schoenen in spreekwoorden van klomp, slof, laars tot schaats
• Liefde: spreekwoorden weerspiegelen denken over hartstocht
• Spreekwoorden over appels in de Nederlandse taal